Neerlandistiek

Online tijdschrift voor taal- en letterkundig onderzoek

Etymologica

Etymologica: statiegeld

door Reageer

De nieuwe regelgeving rond statiegeld op blikjes en flesjes bracht een lezer tot de vraag waar het woord statiegeld eigenlijk vandaan komt. Een interessante vraag waarop het antwoord ingewikkelder blijkt dan verwacht. De Bataafse Republiek Het oudste citaat van statiegeld in het Woordenboek der Nederlandsche Taal (WNT) dateert van 1919. Maar uit de historische kranten … [Lees meer...] overEtymologica: statiegeld

Etymologica: braam

door 8 Reacties

Van de braam (Rubus fruticosus) geloof je onmiddellijk dat ie altijd al in ’t wild voorkwam. Nog in mijn jeugd was er maar één manier om aan bramen te komen: zelf plukken, langs de spoordijk, gewapend met een stok met een spijker als haak om de doornige takken opzij te trekken. In mijn tuin op Nut & Genoegen heb ik de braamstruiken op één hoek bij elkaar gezet, maar … [Lees meer...] overEtymologica: braam

Etymologica: Zuid, een expansieve windrichting

door 6 Reacties

Het woord zuid behoort tot de vroegste woorden die in het Nederlands zijn overgeleverd. Toch is er met het woord iets vreemds aan de hand. Als men naar de verwan­ten in andere Germaanse talen kijkt, vindt men onder andere het volgende: Oudhoogduits sund, Oudengels súđ, Oudfries sūth, Oudsaksisch sūth en Oudnoors suðr. Deze vormen wijzen op Protogermaans*sunþa-als oorsprong. Dat … [Lees meer...] overEtymologica: Zuid, een expansieve windrichting

Etymologica: Vloet en Staaijen

door Reageer

De veldnamen Vloet en Staaijen treft men aan tussen de vestingsstad Heusden en de dorpen Aalburg, Genderen en Heesbeen. Op onderstaande kaart is de situatie anno 1879 weergegeven.  De Staaijen worden hier abusievelijk de Buitenstraatjen genoemd. De Vloet, hier op de kaart met een letter d, bevindt zich in het midden van de kaart. Op de kaart ontbreekt de Bergsche Maas, … [Lees meer...] overEtymologica: Vloet en Staaijen

Etymologica: Korenwolven en hamsters

door 2 Reacties

Afbeelding van de korenwolf in de Landbouw-courant van 16-11-1879 In augustus 2023 woedde binnen het Limburgse provinciebestuur een heftige discussie over de vraag of de korenwolf nog langer moet worden beschermd en tegen welke kosten. Van het knaagdier, dat in de Lage Landen alleen op de Limburgse lössgronden voorkomt, leven in het wild nog slechts tweehonderd exemplaren, … [Lees meer...] overEtymologica: Korenwolven en hamsters

Etymologica: Naar de overtoom varen

door 1 Reactie

Velen kennen nog het kinderliedje over schuitje varen, theetje drinken en naar de overtoom varen. Klakkeloos zongen we het mee, zonder te bedenken wat een overtoom was. Later hoorden we van een Amsterdamse straat die Overtoom heette. Mooi, opgelost waar we de Overtoom moesten zoeken. Maar… wat is een overtoom en waar komt dat woord vandaan? Dankzij een langskomende tweet van … [Lees meer...] overEtymologica: Naar de overtoom varen

Etymologica: Vlinder

door 2 Reacties

Ik sta er zelf van te kijken dat ik ’t nog niet eerder over de vlinder en zijn namen heb gehad, want er is geen insect dat zoveel namen heeft en dat is altijd leuk. Ik bedoel niet de namen voor de vele soorten vlinders die er zijn, als dagpauwoog, gamma-uil, atalanta, koolwitje, en vele meer. Nee, mij gaat ’t nu om de namen voor ‘vlinder in ’t algemeen’. Dat zijn er ook … [Lees meer...] overEtymologica: Vlinder

Etymologica: Nieuwe Oudnederlandse glossen

door 1 Reactie

Glossen zijn verklaringen bij woorden in een tekst in een andere taal. In de Middeleeuwen hield men zich in kerkelijke context natuurlijk hoofdzakelijk bezig met Latijnse teksten. Maar de kennis van het Latijn was niet bij elke geestelijke even groot. Het valt dus niet te verwonderen, dat de gebruikers van handschriften met Latijnse teksten in de kloosters af en toe een Latijns … [Lees meer...] overEtymologica: Nieuwe Oudnederlandse glossen

Over duinen en tuinen

door Reageer

Hoewel het Nederlands een Germaanse taal is wordt de oorsprong van duin en tuin vaak in het Keltisch gezocht. Tezamen zouden ze zelfs verschillende ontleningen van een en hetzelfde Keltische woord zijn. Maar hoe aannemelijk is dat? Takken en tuinen Als vertakkingen van de Indo-Europese taalboom zijn het Germaans en het Keltisch verwanten van elkaar, al … [Lees meer...] overOver duinen en tuinen

Etymologica: Terugontleningen

door 3 Reacties

Je zou zweren dat je een wipzaag bezat, maar in je rommelige schuurtje waar het gereedschap ongeordend rondslingert, is het toestel nergens te bespeuren. Ten einde raad bel je naar een vriend, en jawel: die heeft een wipzaag te leen. Je gaat langs, en je stelt vast dat het je eigen wipzaag is, die je uitgeleend had. Er zit een nieuw decoupeerblad op, dus het apparaat is een … [Lees meer...] overEtymologica: Terugontleningen

Etymologica: Taalcontact in Blankenberge, Wenduine en Domburg

door 3 Reacties

Aan de Vlaamse kust liggen Blankenberge en Wenduine ongeveer vier kilometer van elkaar verwijderd en beide plaatsen lijken meer gemeen te hebben dan hun nabijheid. De plaatsnaam Blankenberge zal weinig uitleg nodig hebben, de plaats ligt in de duinen en we kennen allemaal ‘de blanke top der duinen’. Ook Wenduine ligt in de duinen, maar daarvan is de naam wat minder … [Lees meer...] overEtymologica: Taalcontact in Blankenberge, Wenduine en Domburg

Etymologica: Kogge

door 1 Reactie

De kogge is een middeleeuws scheepstype, een breed vrachtschip dat met name door de schip­pers van de Hanze werd gebruikt. De populariteit van dit schip maakt dat de naam ervan in een aantal Europese talen is ontleend, zoals Nicoline van der Sijs heeft laten zien: Deens kogge ‘middeleeuws breed zeilschip’; Noors kogg, kogge ‘breed hanzeatisch oorlogs- en handels­vaartuig’; … [Lees meer...] overEtymologica: Kogge

Etymologica: Starnakel en straalbezopen

door 7 Reacties

Waar komt het expressieve starnakel (zat, dronken, bezopen) ‘stomdronken’ vandaan? Dat is onduidelijk. Het wordt wel vergeleken met het Duitse sternhagelvoll met dezelfde betekenis, maar dat Duitse woord verschilt nogal van het Nederlandse woord en de herkomst van het Duitse woord is ook al onzeker. Nu er steeds meer bronnen beschikbaar komen, wordt het gemakkelijker om dit … [Lees meer...] overEtymologica: Starnakel en straalbezopen

Over hijgende herten en de wondere wereld der naamvallen

door 1 Reactie

Afgelopen weekend vierden we dat Het Boek der Psalmen in 1773, op de dag af 250 jaar geleden, als nieuw gezangboek in de Hervormde Kerk werd geïntroduceerd. Dat werd tijd, want de kerkgangers zongen nog steeds uit het kerkboek dat Petrus Dathenus in 1566 had samengesteld, ook al stond de kwaliteit daarvan al sinds de verschijning ter discussie. Een van de criticasters, de … [Lees meer...] overOver hijgende herten en de wondere wereld der naamvallen

Etymologica: rups

door 1 Reactie

Dit stukje is een kleine taalkundige verhandeling naar aanleiding van de namen voor de rups, of eigenlijk over de enige naam die er in ons taalgebied bestaat voor de rups, namelijk rups en een aantal varianten, rupse, rups, ruspe, rusp, roepe, roep, ruip. De oudste notering van ’t woord is uit 1240: rupsene. De rups heeft zolang we hem kennen voor schade … [Lees meer...] overEtymologica: rups

Etymologica: Schele percelen en kalverscheel

door 3 Reacties

Wie tegenwoordig door het landelijk gebied rijdt, ziet vooral grote rechthoekige percelen. Hooguit zie je een wat buigende zijkant langs een oude weg of grote waterloop. Voor het overige heeft de ruilverkaveling gezorgd voor keurige, makkelijk te bewerken grote rechthoekige percelen. Voordien was dat anders. Vele kleine percelen zaten als het ware bekneld omdat ze grensden … [Lees meer...] overEtymologica: Schele percelen en kalverscheel

De ergste belediging bij de Germanen

door 2 Reacties

Het kon u wettelijk de kop kosten in delen van de Germaanse wereld: een ander man erg noemen. Het wilde zeggen dat hij laf en verwijfd ware. Of in de eerdere betekenis van dit ooit uiterst beladen woord: als een vrouw ontvankelijk voor mannen. Terug in eigen taal Tegenwoordig betekent Nederlands erg zoveel als ‘ernstig, zeer onaangenaam, bedenkelijk’, … [Lees meer...] overDe ergste belediging bij de Germanen

Etymologica: de meikever

door 4 Reacties

Dit stukje gaat over een insect dat volgens mijn gegevens in de Randstad niet voorkomt: de meikever. De meikever komt globaal genomen in de Randstad niet voor omdat zijn biotoop er ontbreekt. Hij verschijnt alleen op de zandgrond en wel speciaal in de maand mei, vandaar zijn officiële naam, en hij leeft van de blaren van eik en beuk. Opmerkelijk is dat de … [Lees meer...] overEtymologica: de meikever

‘Den Hepsel’: speurtocht naar een bijzonder toponiem

door 1 Reactie

Het begon met onderstaande ansichtkaart uit de jaren ’60. Met daarop de kerk en een huis in Uitwijk bij Woudrichem. Met als onderschrift: “Den Hepsel”. Onze nieuwsgierigheid was gewekt. “Den Hepsel”? Waar kwam dat woord vandaan en waarom heette dit gebouw zo? Hieronder volgt een verslag van een zoektocht met vallen en uiteindelijk een antwoord vinden. Zoeken in … [Lees meer...] over‘Den Hepsel’: speurtocht naar een bijzonder toponiem

Etymologica: Molens

door Reageer

Een van de trekpleisters voor toeristen in het Nederlandse landschap vormen de molens. Plaatsen als Kinderdijk of de Zaanse Schans danken er hun populariteit aan. Maar waar komt het woord molen eigenlijk vandaan? Als men naar de etymologie van molen kijkt, blijkt dat het gaat om een zeer vroeg leenwoord uit Latijn molina [4e eeuw], dat zelf weer verband houdt met Latijn molere … [Lees meer...] overEtymologica: Molens

Biks

door 5 Reacties

Een paardenmeisje vertelt in de krant: ‘Terwijl Tess helpt bij de les, gaan Florine en ik bixen. Met een karretje, volgeladen met brokken die op samengeperste korrels hout lijken, gaan we alle stallen af. De paarden happen de bix direct uit mijn handen.’ Een ander zegt: ‘Ze lieten hun biks staan, dan weet je dat er iets loos is’. Iedereen met een … [Lees meer...] overBiks