Onze voorouders, de Indo-Europeanen, onderscheidden maar twee seizoenen, winter en zomer. We hebben ’t dan over ’t vierde millennium voor ’t begin van onze jaartelling. Voor de ‘zomer’ bestond toen een benaming die we in de Germaanse talen nog terugvinden, in allerlei variaties, o.a. summer (Engels), sommer (Duits), simmer (Fries). In ’t … [Lees meer...] overEtymologica: Zomer
Etymologica
Etymologica: IJsvogel
Volgens het WNT vertoont de ijsvogel (Alcedo ispida L.), die inheems is, zich ’s winters veel meer dan ’s zomers en houdt hij zich dan veelal bij wakken of bijten in het ijs op. Daarmee wordt dus gesuggereerd dat dat de reden is waarom hij zo heet. In de vogelgids van Elphick en Woodward wordt echter opgemerkt dat de ijsvogel helemaal niet tegen ijs kan: “Als het … [Lees meer...] overEtymologica: IJsvogel
Etymologica: De muil van Muilwijk en Muilkerk
Wie via de A27 de route Breda-Geertruidenberg-Gorinchem Utrecht volgt, ziet ten noorden van Geertruidenberg in het oosten in de verte een oude zeedijk. Langs die oude zeedijk uit 1461 vinden we twee toponiemen met Muil erin: Muilkerk en Muilwijk. Muilkerk staat op het rechter kaartje uit 1858 nog aangeduid. Muilwijk staat niet op het kaartje. Het lag bij Gantelwijk (thans … [Lees meer...] overEtymologica: De muil van Muilwijk en Muilkerk
Etymologica: Kruistocht en kruisvaart
De kruistochten of kruisvaarten waren oorlogen, waarin Europese christenen pogingen deden het Heilige Land te heroveren op de moslims. De term kruistocht of kruisvaarder werd in het begin niet gebruikt, al werd er wel gesproken van ridders van het kruis of ridders van Christus. De kruisvaarders zagen zichzelf dan ook vooral als pelgrims. Later kwam het … [Lees meer...] overEtymologica: Kruistocht en kruisvaart
Etymologica: Slagenland als veldnaam
In mijn leven kom ik regelmatig met de veldnaam Slagen in aanraking. In ’s-Hertogenbosch fietste ik jarenlang langs de wijk ‘De Slagen’. In mijn werkzame bestaan was ik betrokken bij gebiedsprojecten in Natura 2000-gebied ‘De Langstraat’ bij Waalwijk, waar het waarschijnlijk bekendste slagenlandschap van ons land ligt. En ook in oostelijk Altena zijn er diverse gebieden met het … [Lees meer...] overEtymologica: Slagenland als veldnaam
Etymologica: Knekelveld en knekelhuis
Bij sommige oude begraafplaatsen vindt men soms nog een knekelveld of een knekelhuis. Dat zijn plekken, waar de beenderen van geruimde graven werden opgeborgen. Dat blijkt onder andere uit een bepaling uit de negentiende eeuw: Na het voorschreven tijdperk zullen de graven op de openbare burgerlijke begraafplaats, welke in eigendom bezeten worden, onder toezigt der … [Lees meer...] overEtymologica: Knekelveld en knekelhuis
Etymologica: Kiekeboe!
Ik kijk graag naar Vlaamse televisieprogramma’s, maar kan daarbij mijn beroepsdeformatie niet uitzetten, dus taalbijzonderheden vallen me automatisch op. Zo ging ik laatst rechtop zitten toen een moeder in een Vlaamse serie om een hoekje tegen haar dochtertje riep: ‘Koekoek!’ In Nederland zeggen we dan ‘Kiekeboe!’ Dit regionale verschil was nieuw voor me, en maakte me … [Lees meer...] overEtymologica: Kiekeboe!
Etymologica: Hein en hercules
Hein mansnaam; Magere Hein ‘de dood’ Middelnederlands Hein, verkorting van He(i)ndrik: Soo wael dient Gode Hein ende Han, ghelijck doet een begheven man [1470-1490]; Nieuwnederlands ‘de duivel’: Al waerje … de droes …, Nagtmerri, bietebauw, of ongeboore heintje[18e eeuw; WNT], vaak ook in samenstellingen en afleidingen: Wel dat is tovery, … Heyntje-man met zijn … [Lees meer...] overEtymologica: Hein en hercules
Etymologica: Waar komt de naam Bakkerskil vandaan?
Soms komt in een discussie tussen amateurhistorici de vraag naar voren waarom een water heet zoals het heet. Zo ook bij de Bakkerskil. Omdat we er in de regio niet uitkwamen, werd de vraag voorgelegd aan enkele landelijke taalhistorici, historisch geografen etc. Hieronder volgt een verslag van de zoektocht en van de aangedragen mogelijke verklaringen voor de naam Bakkerskil. De … [Lees meer...] overEtymologica: Waar komt de naam Bakkerskil vandaan?
Etymologica: Klopgeest
Een klopgeest wordt soms verantwoordelijk gehouden voor onverklaarbare geluiden en verschijnselen in oude gebouwen. In dat geval wordt een geest ‘spook’ aangenomen, die daarvan de producent zou zijn. Verschijnselen die vaak met klopgeesten in verband worden gebracht, zijn onder andere het geluid van voetstappen, stemmen, het gooien met voorwerpen vanuit het niets, het … [Lees meer...] overEtymologica: Klopgeest
Deze boom houdt heksen weg
Met een geweld aan geurige bloemen tiert ieder voorjaar vroeg de gewone vogelkers, een verdrijver van toverkollen volgens oud volksgeloof. Het is een eigenschap die wellicht besloten ligt in de Oostenrijkse benaming Alexen, die bovendien te vereenzelvigen zij met onze kruidnaam alsem. Niet om het hout bekend De gewone vogelkers is inheems in het noorden des … [Lees meer...] overDeze boom houdt heksen weg
Etymologica: Van goud is gulden
Rijk is onze taal met het achtervoegsel -en in woorden als eiken, stalen en linnen, voor aard, afkomst of maak. Het kon van invloed zijn op de klinker van het grondwoord, al werd het verschil vaak weer geëffend. Zo hebben wij zowel gulden als gouden en vroeger bijvoorbeeld ook hulten naast houten. Ontwikkeling en … [Lees meer...] overEtymologica: Van goud is gulden
Etymologica: De Hengmengen in Altena
De Hengmeng. Waarschijnlijk kennen de meeste lezers dat woord niet. Het is de naam van de boerderij en landerijen ten oosten van de Meeuwense steeg van Meeuwen naar Babyloniënbroek in Altena. Voor de topografie, zie onderstaande kaartjes. Maar er zijn meer locaties met de naam `Hengmeng` geweest in Altena. Waar staat het woord Hengmeng voor? Waar zijn die … [Lees meer...] overEtymologica: De Hengmengen in Altena
Etymologica: de plantnamen heemst en hondsdraf
Plantnamen zijn vaak oud en de precieze herkomst is daardoor niet altijd even evident, zo blijkt uit de namen heemst en hondsdraf. heemst zelfstandig naamwoord ‘plantengeslacht waarvan bij ons twee soorten voorkomen’ Vroegmiddelnederlands alleen als onderdeel van een veldnaam: (...) ende .ij ymete ende .Lxxiiij roeden. heten. die hems. ende vronemet ‘de … [Lees meer...] overEtymologica: de plantnamen heemst en hondsdraf
Etymologica: Boerencreativiteit met de schoenriem
Schoenriemen. We gebruiken dat woord niet meer. Vroeger werd het woord gebruikt voor wat we nu veters noemen. En vooral voor het vastmaken van sandalen met een lang reepje leer gebruikten we het woord schoenriem. Al rond 1175 komt het woord voor, als samenstelling vanskuo ‘schoen’ en riemo ‘riem, band’, aldus het Oudnederlands Woordenboek. En toch kwamen we het woord … [Lees meer...] overEtymologica: Boerencreativiteit met de schoenriem
Etymologica: Er zijn meer hondjes die Luna heten
Een van de lastigste opgaven voor aankomende ouders is het bedenken van een naam voor hun kind. Als het geslacht al bekend is, valt ongeveer de helft van de namen af, maar daarmee zijn de keuzemogelijkheden nog steeds zeer aanzienlijk. Kies je voor een lange of korte naam, een traditionele of hippe naam, een Nederlandse of buitenlandse naam? Vernoem je je kind naar een … [Lees meer...] overEtymologica: Er zijn meer hondjes die Luna heten
Etymologica: Dubbelopdierennamen
Wat hebben een muilezel, een kraanvogel en een walvis met elkaar gemeen? Ze hebben dubbelopnamen. Oorspronkelijk heetten de dieren muil, kraan en wal, maar later werden de namen verlengd met -ezel, -vogel en -vis. In dit artikel vertel ik hoe dat zo is gekomen. Muil, kraan en wal Het woord muilezel komt van het … [Lees meer...] overEtymologica: Dubbelopdierennamen
Etymologica: de Oekraïense graanschuur
De oorlog in Oekraïne brengt, zo melden de kranten al enige tijd, ook de wereldvoedselvoorziening in gevaar, omdat Oekraïne ‘de graanschuur van Europa’ is. Waar komt de omschrijving ‘graanschuur van Europa’ eigenlijk vandaan? En waarom heet Oekraïne zo? Sicilië Het metaforische gebruik van graanschuur voor een graanproducerend gewest is al heel oud en volgens de … [Lees meer...] overEtymologica: de Oekraïense graanschuur
Etymologica: Boerderij de Assem: es of as?
Tussen Meeuwen en Drongelen ligt, ver van de dijkweg af, een boerderij met de naam ‘Den Assem’. Kaartje uit 1937 (topotijdreis) met daarop onder de Bergsche Maas ter hoogte van Waalwijk, linksboven Meeuwen met Hoog-Meeuwen en rechts in het midden De Assem. De rode weg onder is de dijk naar Drongelen. Tussen die dijkweg (Drongelsche Dijk) en de Bergsche Maas ligt nog … [Lees meer...] overEtymologica: Boerderij de Assem: es of as?
Etymologica: De voornaamwoorden van vroeger
Het had wellicht niet veel gescheeld of we zeiden nu niet die man en die vrouw maar za man en zoe vrouw, nog volgens de oorspronkelijke Germaanse voornaamwoordenschat, voordat die in de dochtertalen op verschillende wijzen omgewrocht raakte. Elk haar eigen weg De Germaanse talen lopen verrassend uiteen waar het aankomt op de … [Lees meer...] overEtymologica: De voornaamwoorden van vroeger
Etymologica: ‘Zoet’ van 2500 v.C. tot nu
Uit het Proto-Germaanse *swōtija- ‘zoet’ is in de Westgermaanse talen een groot scala aan vormen ontstaan. In het Nederlands werd het woord bijvoorbeeld zoet, in het Engels sweet, in het Duits süß en in het Fries swiet. Hoe zijn al die verschillende vormen uit één en hetzelfde *swōtija- ontstaan? In dit artikel leg ik dat uit en op het eind laat ik het horen. … [Lees meer...] overEtymologica: ‘Zoet’ van 2500 v.C. tot nu
Etymologica: Pompveld, Pontveld, Pontveldse stoek en de Vleuk
Ons Natura 2000-gebied Pompveld is een fraai nat komklei-natuurgebied met kletsnatte weides, populierenbos en grienden. Wie beter kijkt ziet er meer, maar dat nu terzijde. Het gebied was en is nat. Toen er nog kleine gemeentes in Altena waren, lag het in letterlijk de uithoek tevens het laagste stuk van wel vier gemeentes. Aan de westzijde was er het Andels en Giessens … [Lees meer...] overEtymologica: Pompveld, Pontveld, Pontveldse stoek en de Vleuk
Etymologica: winterkoninkje
Er zijn maar weinig vogels die genoemd worden met een verkleinwoord. Ik ken eigenlijk alleen ’t roodborstje, ‘t puttertje en ’t winterkoninkje. Ze zijn ook alle drie bijzonder klein. Maar andere vogels die toch ook klein zijn krijgen een volwassen naam: mus, spreeuw, koolmees, kneu. Natuurlijk kun je ook zeggen musje, spreeuwtje, enzovoorts, maar … [Lees meer...] overEtymologica: winterkoninkje
Alle hens aloud?
Etymologica Ludo Permentier is een van de twee vaste columnisten van het Instituut voor de Nederlandse Taal. Hij schrijft over woorden en uitdrukkingen die hem in het leven van alledag opvallen. Op 25 november 2021 luidde de titel van zijn bijdrage Alle hens aan dek. Aanleiding voor dat stuk was een uitspraak van de Belgische premier Alexander De Croo dat het in de … [Lees meer...] overAlle hens aloud?
Etymologica: prinsessenbonen
Voor sperzieboontjes bestaan in Nederland en Vlaanderen veel verschillende benamingen. Een daarvan is prinsessenbonen. Waarom heten de boontjes zo? Waar komt dat prinsessen- vandaan en wat wordt ermee bedoeld? De herkomst van de peulvruchten Om de herkomst van een naam te achterhalen is het handig eerst inzicht te hebben in de herkomst en ontwikkeling van het benoemde. … [Lees meer...] overEtymologica: prinsessenbonen