Als één schaap over de dam is, volgen er meer

Spreekwoord om de week • “Als één schaap over de dam is, volgen er meer”

Als één iemand durft, durft de rest vervolgens ook wel.

Het lijkt dat er een spreekwoord is dat onder studenten weer opleeft  (of in ieder geval in mijn omgeving). Vorige week heb ik dit spreekwoord wel drie keer mogen horen, van verschillende mensen! Daar gaat mijn hart natuurlijk sneller van kloppen, want zie je wel, spreekwoorden verdwijnen toch niet helemaal onder jongeren. Deze blijdschap is natuurlijk reden genoeg om deze week eens even uit te pluizen (hihi) waar dit spreekwoord nou eigenlijk vandaan komt. 

Het spreekwoord betekent dat mensen die, (vaak) in een moeilijke situatie, schromen in actie te komen toch wel durven als een ander het ook doet. Het spreekwoord heeft daarbij een vrij transparante betekenis. Het is afgeleid van het kuddegedrag van schapen, waarbij het het beeld oproep van een kudde schapen die pas een dam (verbindingsstuk tussen twee weilanden) oversteekt als er een schaap is dat dit als eerste doet. 

Het spreekwoord wordt al sinds het eind van de 15de eeuw gebruikt (Van Dale), en werd natuurlijk ook beschreven door F. A. Stoett (dbnl). Opvallend is dat de betekenis na verloop van tijd een soort transformatie heeft ondergaan. Oorspronkelijk diende het spreekwoord als een waarschuwing met betrekking tot negatief gedrag: wanneer een iemand iets slechts doet, gaan anderen ook wangedrag vertonen. Maar tegenwoordig heeft het juist een positievere betekenis, waarbij men er juist op hoopt dat er een schaap is dat het voorbeeld wil geven zodat de rest kan volgen (Van Dale). Wanneer precies deze wisseling van betekenis plaats heeft gevonden is niet duidelijk, in het werk van F. A. Stoett uit 1923 ging het in ieder geval al over de positieve betekenis. In 1726 heeft Tuinman het echter nog enkel over zonden die bedreven worden wanneer een schaap over de dam is (dbnl), dus er is wel degelijk bewijs voor deze oude, negatieve interpretatie. Opvallend genoeg wordt hier het spreekwoord ook nog gelinkt aan Het hek is van de dam, met de betekenis dat er zonder toezicht gedaan wordt waar men maar zin in heeft. Tuinman stelt het als volgt: “Men moet het schaap voor den dam schutten: want Als een schaapje over den dam is, volgen’er lichtelyk meer,” (dbnl). Het lijkt er dus op dat dit originele (en toegegeven, lange) spreekwoord in tweeën is gebroken, waarbij in het huidige Nederlands de negatieve interpretatie van het spreekwoord is blijven hangen op Het hek is van de dam, terwijl de tweede helft van het originele spreekwoord een eigen leven is gaan leiden waarbij het nu een positieve betekenis heeft ontwikkeld. Mocht je toch een schapen-spreekwoord willen gebruiken met de betekenis dat een slecht persoon anderen ook kan aanmoedigen tot negatief gedrag, dan kan je nog gebruik maken van Een schurftig schaap steekt de hele kudde aan. 

Als één schaap over de dam is, volgen er meer is, voor zover ik kan vinden, niet in andere talen aanwezig. In bijvoorbeeld het Engels en het Duits wordt gewoon de letterlijke zin “iemand moet beginnen” gebruikt. Hetzelfde gaat overigens niet op voor Het hek is van de dam, wat in het Engels vertaald kan worden als This is Liberty Hall of de verlengde versie This is Liberty Hall; you can spit on the mat and call the cat a bastard!, maar deze frase is niet gelinkt aan het Nederlands gezien hij hoogstwaarschijnlijk pas voor het eerst werd geschreven in 1773. Het is wel leuk om te zien dat beide talen een manier hebben gevonden om dit gedrag van mensen idiomatisch te omschrijven. 

Tot zo ver de kennis die ik te delen heb over dit enorm leuke spreekwoord. Ik ben blij dat het geen kwestie was van zoeken naar een schaap met vijf poten, maar dat er juist zoveel interessants achter zit. En daarnaast ben ik natuurlijk hartstikke blij dat dit spreekwoord nog gebruikt wordt, ik hoop van harte dat het het eerste schaap over de dam is, en dat andere spreekwoorden dan (kunnen) volgen! 

Yfke de Jong is studente Communicatiewetenschap aan de Radboud Universiteit.