De eindstand van eindstand

Foto via Flickr/  Rob van Hilten

Als je, zoals ik, al ruim acht jaar in een supermarkt werkt, zie je veel medewerkers komen en gaan. Terwijl ik ouder word, zijn nieuwe medewerkers vrijwel altijd gemiddeld zestien jaar oud. Dat groeiende leeftijdsverschil wordt me vooral duidelijk door het taalgebruik dat iedere nieuwe ‘generatie’ met zich meebrengt. Dan heb ik het niet zozeer over overmatig schelden, of ongrammaticaal taalgebruik, maar over taalverandering. Oftewel, een verandering in het gebruik van een taalelement. Eén zo’n verandering die mij in de afgelopen jaren is opgevallen is die van het woord eindstand:

• Ik wou een andere route nemen om sneller thuis te kunnen zijn, eindstand ben ik 1 uur later aangekomen (@Raniaelmoo, 27 maart 2023)
• Ik heb alleen goede bedoelingen maar eindstand doe ik mensen nog steeds pijn en word ik gezien als een slechte persoon (@skyyxzq, 21 maart 2023)

Eindstand als voegwoordelijk bijwoord

Het is duidelijk in bovenstaande voorbeelden dat het niet gaat over het zelfstandig naamwoord eindstand dat verwijst naar de uiteindelijke score van een (sport)wedstrijd. Eindstand lijkt hier gebruikt te worden als een zogeheten voegwoordelijk bijwoord. Dit soort woorden leggen een bepaald verband tussen twee zinnen of zinsdelen, denk bijvoorbeeld aan het tegenstellende echter. In tegenstelling tot voegwoorden (en, maar, etc.) maken voegwoordelijke bijwoorden syntactisch gezien deel uit van de zin zelf, en staan dus niet ‘los’ tussen twee zinnen in. Het verschil tussen de twee woordsoorten is niet altijd even duidelijk, aangezien voegwoordelijke bijwoorden ook op de plek van voegwoorden voor kunnen komen. Maar eindstand gedraagt zich toch meer als voegwoordelijk bijwoord. Dit blijkt uit het feit dat het meestal gevolgd wordt door inversie van het onderwerp en de persoonsvorm, en het ook gecombineerd kan worden met andere voegwoorden. Eindstand wordt echter soms wel gevolgd door de normale zinsvolgorde:

• Ik pak mn laptop om aan mn opdracht te werken eindstand ik boek een reis (@Sakz1na, 20 maart 2023)

De betekenis van eindstand

Het zelfstandig naamwoord en het voegwoordelijk bijwoord hebben natuurlijk niet dezelfde betekenis. Zelfstandig naamwoorden verwijzen namelijk naar iets, concreet of abstract. Maar hoe zit dat met voegwoordelijke bijwoorden? Ik denk dat het dan niet zozeer de vraag is ‘wat betekent eindstand?’, maar juist ‘waarom gebruikt men eindstand?’. Kortgeleden verscheen er een stukje in het NRC over dit woord binnen de Bijlmerse straattaal. De auteur, Prof. Soortkill, schreef dat eindstand gebruikt wordt om sneller tot je punt te komen. Alle onnodige details kunnen weggelaten worden wanneer je eindstand gebruikt; je springt naar de conclusie. Hierdoor stelt hij dat het synoniem staat aan uiteindelijk, waarmee ook een sprong in de tijd gemaakt wordt. Toch denk ik dat deze twee worden niet helemaal hetzelfde werken. Als we eindstandvervangen door uiteindelijk lijkt er nog iets te ontbreken:

• Met m’n vader samen een hele oude laptop geprobeerd tot leven te wekken. Eindstand we brengen hem wel naar de milieustraat. (@Jeroentjuhh8, 1 april 2023)
• Met m’n vader samen een hele oude laptop geprobeerd tot leven te wekken. Uiteindelijk brengen we hem wel naar de milieustraat.

Met uiteindelijk wordt er meestal gesproken over een situatie die plaatsvindt n.a.v. van een andere situatie. Het legt een temporeel verband tussen twee zinnen/zinsdelen. Eindstand lijkt daarnaast ook een tegenstellend verband te leggen, aangezien de tweede zin tegen de verwachting in gaat. In de eerste zin wordt er een bepaalde verwachting gewekt, maar in de tweede zin wordt duidelijk dat aan die verwachting niet is voldaan. 

Wat dit betreft lijkt eindstand erg op het voegwoord maar, dat ook een tegenstellend verband legt tussen twee zinnen. Maar als we eindstand vervangen door maar lijkt er toch weer iets te ontbreken:

• Met m’n vader samen een hele oude laptop geprobeerd tot leven te wekken. Maar we brengen hem wel naar de milieustraat.

Met maar wordt er geen temporeel verband gelegd. Vaak kunnen de situaties in maar-zinnen tegelijkertijd plaatsvinden als de situaties in de voorafgaande zin. Met eindstand is het echter noodzakelijk dat het gaat om de conclusie. Dat is ook logisch, als we de aan de oorspronkelijke betekenis denken. Eindstand lijkt een combinatie te zijn van maar + uiteindelijk. Als we dit vervangen door eindstand, lijkt de zin ‘compleet’ te zijn:

• Dit mannetje heideblauwtje ging klaar zitten voor een regenbui maar uiteindelijk werden het maar 3 druppels. (@MennoSlaats, 17 juli, 2023)
• Dit mannetje heideblauwtje ging klaar zitten voor een regenbui, eindstand werden het maar 3 druppels.

Zoals Soortkill inderdaad stelde maakt eindstand het mogelijk om snel tot het punt te komen zonder alle details te benoemen. Dit komt omdat eindstand een implicatuur oproept. In de tweet van @Jeroentjuhhh8 zegt hij niet expliciet dat het niet gelukt is om de laptop tot leven te wekken, maar de meeste mensen zullen dit wel begrijpen. Waarom zouden ze anders naar de milieustraat gaan? In plaats van te zeggen we hebben geprobeerd om een oude laptop tot leven te wekken, maar dit is niet gelukt, dus we brengen hem naar de milieustraat, maakt eindstand het mogelijk om dit sneller te zeggen. De vaste implicatuur die eindstand lijkt op te roepen is maar dat is niet het geval/niet gelukt. Ga dit maar na in de eerdere voorbeelden. 

De verandering van eindstand

De ontwikkeling van een zelfstandig naamwoord tot een voegwoordelijk bijwoord is erg ongebruikelijk, omdat de twee woordsoorten zo verschillend zijn. Het zelfstandig naamwoord is namelijk een lexicaal woord, terwijl het voegwoordelijk bijwoord meer grammaticaal is. Veranderingen van lexicaal naar lexicaal komen regelmatig voor, denk aan werkwoorden die uit zelfstandig naamwoorden ontstaan (bijv. zorg>zorgen). Van lexicaal naar grammaticaal is lastiger, omdat de verschillende woordsoorten heel andere functies hebben. De verandering van eindstand is een geval van grammaticalisatie. Hierbij verliest een woord (of constructie) de letterlijke betekenis, en krijgt een grammaticale functie. Denk bijvoorbeeld aan het Engelse by the way, dat gebruikt wordt om van onderwerp veranderen, en niets meer te maken heeft met ruimtelijke locatie ‘langs de weg’. 

Taalverandering kan door allerlei redenen gebeuren, en begint ook vaak bij jongeren. Toch hoeft een taalverandering niet het oorspronkelijke element te vervangen, maar kunnen beide gebruiksgevallen tegelijkertijd bestaan. Het oorspronkelijke gebruik van eindstand als zelfstandig naamwoord bestaat nog steeds, en zal ook niet verdwijnen. Het zou kunnen dat de grammaticale functie van eindstand (om een tegenstellend temporeel verband te leggen) geleidelijk is ontstaan door het zelfstandig naamwoord in contexten te plaatsen waarin een tegenstelling wordt gepresenteerd:

• Ik wilde eigenlijk gaan leren, maar de eindstand is dat ik alleen maar achter de laptop zit. (@Sabineroersma, 24 april, 2012)

Op den duur kan het woord ook syntactisch zijn ontwikkeld tot voegwoordelijk bijwoord, gevolgd ofwel door hoofdzinsvolgorde ofwel door inversie van onderwerp en persoonsvorm:

• Ik wilde gaan leren, eindstand zit ik alleen maar achter de laptop

Zelf heb ik de constructie de eindstand is dat nog nooit gehoord. Ook op Twitter lijkt dit redelijk ‘ouderwets’ te zijn als ik naar de jaartallen van het kleine aantal tweets kijk. Hierdoor denk ik dat de grammaticalisatie van eindstand redelijk snel heeft plaatsgevonden, of dat de ontwikkeling anders is gelopen. Eindstand weet ik het simpelweg niet zeker.