De kogel is door de kerk

Er is eindelijk een besluit genomen.

Deze week behandel ik graag weer eens een spreekwoord dat ik de laatste tijd opvallend vaak langs hoor komen. Hoewel ik moet bekennen dat dit voornamelijk door mijzelf komt. Ik zal je de sappige details besparen maar ik kan zeggen dat er de afgelopen weken flink wat kogels door de kerk zijn gevlogen bij mij. En dat prikkelde bij mij natuurlijk weer de vraag waar dit spreekwoord nou eigenlijk vandaan komt. Bij jou ook?

De betekenis van het spreekwoord is dat er, vaak na uitvoerig overleg, eindelijk een besluit is genomen. Je kunt ook zeggen dat de knoop dan is doorgehakt (Onze Taal). Maar wat hebben kogels en kerken met beslissingen te maken? Gedacht wordt dat dit te maken heeft met oorlogsvoering in vroegere tijden. Want zelfs in deze tumultueuze tijden was het een gebruik om kerkgebouwen buiten de strijd te houden en ze niet te beschadigen. Het overschrijden van deze ongeschreven regel werd dan ook beschouwd als een volledig respectloos gebaar. 

Het spreekwoord bestaat al lang in de Nederlandse taal. In het werk van Carolus Tuinman uit 1726 kwam het al voor (dbnl). Tuinman geeft hierbij ook een uitgebreidere verklaring voor het spreekwoord. Hij zegt dat het verwoesten van de kerk een blijk is van een complete afwezigheid van fatsoen: zij die dat soort schade aanrichten op zo’n heilige plek, durven nu álles te ondernemen. Deze verklaring wordt echter in twijfel getrokken door F.A. Stoett, die zegt dat de kerk enkel toegevoegd is aan het spreekwoord voor de alliteratie (Onze Taal). Helemaal waar is deze verklaring dus mogelijk niet.

Maar wie weet heeft het spreekwoord toch een kern van waarheid. Tijdens de Tachtigjarige Oorlog (1568–1648) is er namelijk werkelijk een kogel door de kerk gegaan in Haarlem. De binnenmuur van de Sint-Bavokerk werd in 1573 geraakt door een kogel, afgevuurd door de Spanjaarden die mikten op een predikant die werd beschouwd als een afvallige. Tot op heden is de kogel nog altijd te zien in de kerk.

Of het nou gebaseerd is op de werkelijkheid of enkel gemaakt is op basis van een leuke alliteratie, het spreekwoord rolt bij mij heerlijk van de tong. Toch stel ik voor dat we nog enkel spreekwoordelijke kogels door spreekwoordelijke kerken laten gaan – dat is beter voor de architectuur en voor het behoud van deze leuke uitspraak.

Yfke de Jong is masterstudente Communicatiewetenschap aan de Radboud Universiteit.