Spreekwoord om de week • “In de bonen zijn”
In de war zijn
Inspiratie voor de spreekwoordenrubriek komt van alle kanten, hebben we in de afgelopen maanden gemerkt. Zo dienden theezakjes, carnaval en een Hollandse regenbui bijvoorbeeld al eens als inspiratiebron. De uitdrukking die mij de afgelopen week bezighield, kwam tot mij door het kaartspel Boonanza. Dit spel draait om het verbouwen en verhandelen van allerhande bonen. De kidney-, chili,- en ogenbonen vliegen over en weer. Als er één spreekwoord is dat toepasselijk is tijdens dit spelletje, is het natuurlijk wel: in de bonen zijn.
In de bonen zijn betekent in de war zijn of met je gedachten ergens anders zijn. De betekenis van dit spreekwoord voert terug naar een oud bijgeloof. Rond de zestiende eeuw werd gedacht dat de geur van bloeiende tuinbonen een bedwelmend of hallucinerend effect kon hebben. Daardoor zou iemand duizelig of verward worden wanneer hij zich te lang tussen de bloeiende tuinbonen bevond. Er werd zelfs geloofd dat het gevaar op de loer lag om volledig krankzinnig te worden als iemand in slaap viel tussen de bonen. Dit bijgeloof had onze Oosterburen eveneens bereikt, want daar kennen ze de uitdrukking wenn die Bohnen blühen, gibt es viel Narren. En ook in Frankrijk en Engeland waren de bedwelmende bonen een bekend fenomeen, getuige de uitdrukkingen fèves fleuries temps de folies/ les fèves sont en fleur en beans are in flower.
Op den duur verdween het bijgeloof, waardoor ook het spreekwoord aan betekenis verloor. Het spreekwoord is later verlengd naar ‘hij is in de bonen en wil erwten plukken’. Zo werd het weer logisch dat het spreekwoord ‘in de war zijn’ betekende, omdat iemand erwten wilde plukken, maar daarvoor op de verkeerde plek zocht (tussen de bonen). In het Fries ontstonden er destijds ook twee versies van dit spreekwoord: hy het yn ‘e beane wêst om eartepûlen to siikjen en byste yn ‘e beanne…. en plokkeste earte? Toch heeft die langere versie de tand des tijds niet weten te doorstaan, want vandaag de dag horen we niemand dat meer zeggen. Hoewel het bijgeloof van bedwelmende bonen inmiddels niet meer wijdverspreid is, zijn we nu toch weer simpelweg ‘in de bonen’.
Maar dat is helemaal geen bijgeloof. Sommige mensen zijn uiterst gevoelig voor de geur van bloeiende bonenstaken: favisme. Die raken bedwelmd…. Men was vroeger echt niet gek……
Klopt. Bonenziekte is echter een erfelijke stofwisselingsziekte – glucose-6-phosphaat-dehydrogenase deficiëntie (G6PD) – die niet algemeen voorkomt en via het x-chromosoom wordt doorgegeven. Daarbij werkt een bepaald enzym dat nodig is bij de afbraak van tuinbonen, niet goed. Door afbraak van rode bloedcellen ontstaat acute bloedarmoede .
Favisme heeft dus niets te maken met de ‘bedwelmende geur’ van de bonenbloemen. Ernstige bloedarmoede kan wel duizeligheid en flauwte veroorzaken. Daar kun je behoorlijk van in de bonen zijn.
Hoi, iemand met Favisme hier. Het schijnt daar wel vandaag te komen aangezien in het mediterreaanse gebied tijdens het bloeien van de tuinbonen, mensen massaal verward raakte, niervielen en geen werden. Het verschijnsel komt inderdaad niet veel voor in Nederland. Maar wereldwijd zijn 400 miljoen mensen drager van de gen mutatie en 28% daarvan heeft Favism (en reageert op het inademen van de pollen, met soms de dood als gevolg). Ook kunnen vrouwen de actieve “ziekte” wel krijgen ipv alleen drager te zijn, ondanks het een X-mutatie is. Als is dit wel zeldzaam (ik ben er 1 van, helaas).